Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

Яна прыхiнулася да свайго плота на другi бок вулiцы, апусцiўшы мех зверху на жэрдкi, адсапнецца хоць...

I ранiцай, калi iх з Карчаватак прыгналi ў вёску немцы, на двары было цiха i пуста. Паснулi на возе дзецi: не спалi ў лесе ўсю ноч, лежачы пад калясьмi на зямлi; усю ноч без сцiханага немцы стралялi па лесе з кулямётаў, i над галовамi ляцелi кулi з агнём...

Прыехаўшы на двор, яна загнала Буланчыка ў хлеў, кiнула нераспрэжанага, i пазаносiла на руках у хату дзяцей - паклала на ложак на разгоеную салому. Села сама на маленькiм услончыку ля ложка i глядзела на iх, не зводзячы вачэй. Падумала пасля, што трэба падпалiць, мусiць, у печы, бо, прачнуўшыся, дзецi захочуць есцi... Яна ўстала, пачула, што не служаць рукi, каб налiць у гаршчок вады...

Зноў пачалi страляць - з хаты цяжка было пазнаць дзе, мусiць, у тым канцы. Пасля раптам на вулiцы, ля Боганчыка, нехта загаласiў на ўвесь голас, як мог...

Яна адчынiла дзверы - пiхнула iх рукой у сенцы. Плакалi i ля Боганчыка, i ў вёсцы на вулiцы - мусiць, ля Панка: прымаўляла Панiха.

Пасля Наста пачула, як ляпнулi вароты i на двары ля сцяны задугаў нагамi нехта чужы. Дзверы ў хату шырока расчынiў уласавец; высокi, iшоў сагнуўшыся i несучы ў руках вiнтоўку. Адапхнуў Насту прыкладам назад, калi яна падышла да дзвярэй.

- Трi душi? - папытаўся ён з парога, гледзячы на ложак, дзе спалi дзецi. - Всем до едiного... В деревню... Выходi, мать... - сказаў ён пасля неяк цiшэй. - Выходi, не стой...

Яна падбегла да ложка да дзяцей, пасля да куфра, не помнячы чаго: хацела, мусiць, адчынiць, каб што ўзяць...

- Нiчего не брать... Выходi... - уласавец цяпер паказваў i галавой i вiнтоўкай у дзверы.

Яна схапiла на рукi маленькую Iру. Валодзя, згледзеўшы ўласаўца, саскочыў з ложка i выбег за ёй на двор. Сонны, ногi ў яго чаплялiся за парог i ў хаце i ў сеначках...

У вёсцы стаяў крык: плакалi, усё роўна як вязлi каго хаваць на могiлкi.

Яна не стрывала, заплакала сама на ўвесь двор.

Падумала была раптам, стаўшы на двары: як гэта - нiчога не браць з сабой? Усё ж перад вачыма... У парозе суднiк з пасудай, вiдаць праз расчыненыя дзверы, ля студнi вiсiць з вадою вядро... Нiчога не браць?.. На смерць пагоняць. Усёй вёскай. З малымi...

На руках прачнулася Iра i зайшлася; Наста стала ўсцiшаць яе. Згледзела, што на руцэ вiсiць белы ручнiк... Невядома, чаму яна ўзяла яго - мусiць, схапiла замест хусткi...

Ля варот заплакаў Валодзя...

- Ма-а-мка... Я жыць хачу!.. Я жыць хачу!..

Яна нагнулася да яго - ён схапiў яе за нажутку, за рукавы ля лакцей, i пацалаваў у шчаку. Ён не цалаваў яе нiколi, i яна не помнiць, цi цалавала калi яго, як ён падрос: яны да гэтага дома не прывыклi...

Тады яна зноў загаласiла на ўвесь двор...

- А зязюлькi мае-е...

Убачыла пасля, як адбегся ад варот высокi ўласавец з вiнтоўкай i, дастаўшы з кiшэнi белую хустачку, стаў выцiраць вочы: заплакаў.

Ля Мiронавай хаты яна стала з маленькай Iрай на руках наперадзе ўсiх. За ёй былi людзi, сагнаныя з усёй вёскi. З аднаго боку, ля самых Махоркавых варот на двор, - бабы з дзецьмi: занялi ўсю вулiцу; з другога, ля хаты, ля сцяны, - мужчыны: жменька. Мужчыны стаялi адзiн ля аднаго, перамешаныя: i вялiкiя i малыя, што абламаны зверху частакол. Нiхто ўжо не плакаў: не плакаць загадалi крыкам - хлiпалi толькi бабы.

Стала цiха, нiбы мор выкацiў усю вёску, i было чуваць, як далёка за лесам, над якiм гарэла агнём сонца, страляюць i страляюць без сцiханага гэта недзе на Дзвiнасе, куды адступiлi партызаны. На другiм баку вулiцы ля дубоў стаялi на зямлi два ценкiя i доўгiя чорныя кулямёты, настаўленыя на людзей, i высака на тыне сядзелi ўласаўцы адзiн ля аднаго з вiнтоўкамi ў руках - не знiмалi з плячэй.

Калi з хаты ад Махоркi выйшаў немец, стала яшчэ больш цiха: нiхто не хлiпаў.

Наста пачула, як у яе падкасiлiся ногi i стукнула ў галаву. Галава закружылася-закружылася, i Наста, баючыся, каб не ўпусцiць з рук Iру, аперлася на некага плячом - не помнiць, на каго. Да яе збоку - да нагi прыцiснуўся Валодзя, усё роўна як бы прыцiскаўся некалi, калi быў маленькi: толькi вучыўся хадзiць.

Немец стаў пад дубам ля тыну мiж двума чорнымi кулямётамi. Стары, у яго былi сiвыя скронi, аж блiшчалi здалёку. Блiшчалi i высокiя боты на нагах, i сам ён увесь блiшчаў на сонцы: арол на галаве, крыжык на грудзях, гузiкi i спронжка наверсе на жываце.

Наперад яму адразу забег уласавец, высокi, ценкi i чорны, i засунуў рукi з бакоў пад дзягу. Загаварыў, слухаючы немца i гледзячы пад хату на людзей. Насце здалося, што ён прылiп вачыма да яе адной. Яна не чула, як гаварыў немец, - угледзела толькi, як кратаюцца яго чырвоныя скiвiцы: яна стала слухаць уласаўца.

- После того... - загаварыў ўласавец, спатыкаючыся, нiбыта хто яму перабiваў, - как возле вашей деревнi.... нас обстреляла банда в колiчестве ста человек... вы все подлегаете расстрелу... деревню следует сжечь...

Наста пачула, як у яе з рук ссунулася Iра i прыцiснулася да калень, учарэпiўшыся рукамi за спаднiцу, - мусiць, у яе, Насты, абвялi былi рукi... Стала неяк зусiм цiха ззаду, дзе стаялi людзi, было чуваць толькi, як нехта дыхае за плячыма: дзьме холадам у патылiцу. Ацiхлi нават на тыне ўласаўцы з вiнтоўкамi. Наста ўбачыла, што iх цяпер за тынам была поўна аселiца, аж да ракi - панаходзiлi раптам аднекуль.

Цёмна стала ўваччу, i закруцiлася ў галаве. Яна цяпер не ўсё чула, што гаварыў уласавец.

- ...как вне всякiх сомненiй доказано... вы все содействовалi партiзанам...

Пасля яна, схамянуўшыся, нагнулася i падняла на рукi Iру... Пачула, што хаваецца за яе Валодзя... Стала горача, не было чым дыхаць, усё роўна як душылi, узяўшы за горла... "Каб толькi не спалiлi дзяцей... - падумала яна. - Толькi не дзяцей... Закiнуць бы iх куды за тын ля хаты з вачэй... За тынам высокi бульбеўнiк... Распаўзлiся б..." Тады падумала, што не ўстоiць, возьме пабяжыць i сама... Пабяжыць гародамi... У Карчаваткi. Не будуць жа страляць у яе. У яе ж на руках маленькая Iра...

Яна пачула, што ўсё яшчэ гаворыць уласавец, не страляюць, i нагнулася ўперад.

- ...Немецкiе властi решают... - усё гэтак жа спатыкаўся ўласавец... Дастаўшы рукi з-пад дзягi, ён паказаў на ўсiх пад хату: - Все крестьяне должны за два часа собрать i отвезтi трi тонны хлеба в местную комендатуру... В Красное... Еслi же завтра к двенадцатi, - Наста ўбачыла, як сiвы немец глядзеў на руку, на гадзiннiк, - не будет iз комендатуры документа, всё пойдет дымом... I все будут до едiного...

Яна толькi пасля ўжо здагадалася, пра што гаворыць уласавец, i падумала, што, пакуль ён гаворыць, не будуць страляць у людзей... I пакуль у вёсцы будуць зносiць жыта, усё яшчэ не стануць страляць...

Яна раптам успомнiла, што ў яе дома пустая шафарня ў сенцах, што яна, Наста, не можа прынясцi нi калiва, бо дзе возьме...

Падумала, што праз яе могуць спалiць вёску...

Яна ступiла i выйшла наперад з Iрай на руках - да тыну, дзе стаялi два чорныя кулямёты i немец з уласаўцам. Згледзела адразу, як яны двое ўтаропiлiся на яе, пасля зiрнулi адзiн на аднаго i кораценька перагаварылiся - "вэр, вэр...".