Валянцін Блакіт - Шануй імя сваё

Дарога пачала псавацца — усё часцей трапляліся выбоіны, яміны з каламутнай вадою, даводзілася прытарможваць, аб’язджаць іх. Злева і справа быў густы хмызняк. Зімою тут заўсёды наносіць вялізныя сумёты, шлях прабіваюць грэйдэры, і цяпер паабапал дарогі ляжалі высокія брудныя гурбы снегу. Да шашы заставалася метраў трыста — не болей. Ужо відаць, як сюды-туды мільгаюць машыны, а ён усё яшчэ вагаўся, не ведаў, куды зверне: направа — у абласны цэнтр, ці налева — у раён.

Наперадзе паказалася лужына — вялікая, на ўсю праезную паласу і метраў на трыццаць у даўжыню — гурбы паабапал перагарадзілі сцёк, таму і разлілося такое мора. Але Сурміла дакладна ведаў, што грунт тут цвёрды, надзейны — можна смела адольваць лужыну з ходу. Перайшоў на другую перадачу, дабавіў газу — вада пругка ўдарыла ў паддон картэра, у радыятар, заліла капот, лабавое шкло, зашыпела выхлапная труба, і раптам колы сталі прабуксоўваць, катастрафічна гасілася хуткасць... Сурміла быў вадзіцель даволі вопытны — ведаў, чым гэта ўсё можа скончыцца. Хуценька пераключыўся па першую перадачу, даў газу — і машыну павяло ўправа, днішча скрыгатнула ні то па каменнях, ні то па лёдзе, нечакана заглух матор, і стала ціха-ціха, толькі хваля падалася наперад, лізнуўшы брук, вярнулася назад — і адразу ж у машыне забулькала, зашыпела.

— Толькі яшчэ гэтага не хапала! — з прыкрасцю чартыхнуўся Сурміла, намагаючыся запусціць матор.

Стартэр завываў нудна і агідна, матор чмыхаў, але не заводзіўся. Вада стала прасочвацца пад ногі, і ён выдатна разумеў, што справы дрэнь...

А да асфальту заставалася ўсяго метраў трыста! Злева направа і справа налева, размінаючыся, беглі жвава і весела легкавікі, аўтобусы, паўзлі натруджана розныя грузавыя машыны, але ніхто не зварочваў сюды, ніхто не зважаў на яго бяду. Вада тым часам усё прыбывала і прыбывала, трэба было ўжо ногі падбіраць, абяссілены стартэр ледзьве варочваў махавік, і Сурміла з жахам падумаў, што хочаш не хочаш, а давядзецца выкупацца. Тужліва глянуў на брудную ваду — і мурашкі пайшлі па целе. Нічога не застаецца рабіць... Не сядзець жа паланёным пасярод лужыны ды чакаць, пакуль затопіць па вушы! Зняў туфлі, сцягнуў шкарпэткі, стаў расшпільваць штаны і — ледзь не ўскрыкнуў ад радасці: з асфальту сюды, направа, павярнуў грузавік! Утрапёна стаў круціць ручку, апускаючы шкло. Сядзець, задраўшы ногі, было нязручна, і ён лёг на сядзенне, выставіўшы галаву ў акно. А вада ўсё булькала, падбіралася вышэй і вышэй.

Грузавік спыніўся па той бок лужыны, з кабіны выскачыў малады хлопец.

— Ну, што, друг, плаваем? — крыкнуў ён замест прывітання.— Не для тваёй бляшанкі гэтае мора! Хоць тросмаеш?

Сурміла не ведаў, ці ёсць у багажніку трос. Пэўна, няма. А мо і ёсць... Яшчэ раз з жахам глянуў на каламутную ваду.

— Няма-а...

— Што ж гэта ты так? — з дакорам сказаў хлопец.— Ну, ла-а-дна, пацярпі трохі — зараз выцягну...

Ён рухава забраўся ў кузаў, скінуў на зямлю трос, саскочыў з борта, зачапіў пятлю троса за крук грузавіка, другі канец па ўсіх правілах трэба было браць і чапляць да «Волгі» самому Сурмілу. Шафёр стаяў ускрай лужыны і, нічога не гаворачы, чакаў...

— Зараз, во толькі распрануся...— сказаў Сурміла, разумеючы, што ўсё ж яму не выкруціцца — давядзецца лезці ў брудную, ледзяную ваду, пасля чаго, напэўна, прычэпіцца ангіна, а то і запаленне лёгкіх...

— Ла-а-дна! Сядзіце ўжо...— паблажліва ўсміхнуўся хлопец, перайшоўшы на «вы»,— пэўна, зразумеў, што за вадзіцель перад ім, і бязбоязна ступіў у лужыну.

Вада яму даходзіла да костачак, з кожным крокам усё вышэй і вышэй, во ўжо і боты схаваліся, а ён усё ішоў і ішоў уперад, асцярожна намацваючы нагою дно — мусіць, каб не паслізнуцца ці знячэўку не шаснуць у якую яму. Сурміла з захапленнем глядзеў на яго, і раптам забытае, цёплае пачуццё ўдзячнасці варухнулася ў яго душы, зрабілася не па сабе: во ён сядзіць, задраўшы ногі, на сухім, а гэты незнаёмы чалавек робіць яму такую ласку...

Машына пагрузла глыбока, і хлопец, абапёршыся ру­кою на капот, шарыў у вадзе, намагаючыся ўчапіць трос. Рукаў яго курткі намок да самага пляча, а ён і не зважаў на гэта.

— Во робяць, ідры іху маць! — вылаяўся хлопец.— I зачапіць няма за што, каб ім рукі паадсыхалі!

Сурміла глядзеў, як на бога, на гэтага простага хлоп­ца, адчуваючы ў ім нейкую незразумелую сілу, якой ён, бездапаможны, гатовы падначаліцца цалкам, без астатку.

Хлопец, яшчэ раз мацюкнуўшыся на канструктараў, што не прадугледзелі ніякага кручка, супакоіў: нічога, за­раз нешта прыдумаем, і, шырока расстаўляючы ногі, пайшоў назад да сваёй машыны. Ён ступаў, і з шырокіх халяваў кірзачоў фантаніравала вада. Сурміла, паралізаваны сваёй поўнай бездапаможнасцю, сарамліва адвёў вочы, не ведаючы, як аддзякаваць гэтаму хлопцу. Той палез у кабіну, выцягнуў з-за сядзення завадную ручку і зноў рушыў у лужыну. Цяпер, мокры, ён не звяртаў увагі на ва­ду. Вылавіў канец троса, прадзеў ручку ў пятлю, нагнуўся і стаў прыладжваць яе пад амартызатарам.

— Ну, кажысь, гатова! — весела сказаў ён і пабрыў да сваёй машыны.

Сурміла, слабы, бездапаможны, сядзеў, задраўшы ноп, і нецярпліва чакаў збавення з гэтага прыкрага палону. А хлопец не спяшаўся — прысеў на падножку, разуўся, выліў ваду з ботаў, выкруціў анучы, абуўся і толькі тады сеў за руль.

Грузавік асцярожна даў задні ход — трос напяўся, «Волга», скрабучы днішчам, стала падавацца ўперад і неўзабаве апынулася на сухім. Хлопец заглушыў матор, жвава выскачыў з кабіны, пайшоў да «Волгі», з цікавасцю назіраючы, як з усіх дзірак цурчыць вада. Сурміла таропка абуўся, адчыніў дзверцы і з палёгкаю выйшаў на сухое. Хлопец, нічога не кажучы, павярнуў назад да свайго грузавіка, зноў забраўся ў кузаў і выкінуў рыдлёўку.

— Што ты рабіць сабраўся? — здзівіўся Сурміла.

— Раўчук пракапаць трэ — хай збягае, а то пад якую халеру заваліцца хто ноччу...

— Я памагу! — нечакана для сябе, з нейкай вінаватай гатоўнасцю прапанаваў Сурміла і кінуўся адмыкаць багажнік, каб знайсці рыдлёўку.

— Не трэба — упраўлюся! Тут той работы з гулькін нос... Вы лепей глядзіце, каб матор завёўся, пакуль я тут. Калі вады насасала, мо яшчэ з буксіра заводзіць давядзецца...

— Не-е, давай спачатку спусцім гэтае мора! — рашуча запратэставаў Сурміла, здзіўляючыся, што яму раптам стала так лёгка і проста з гэтым сімпатычным хлопцам.

Работа ў дзве рыдлёўкі пайшла дружна і спорна, праз некалькі хвілін вада хлынула цераз пракапаны раўчук у кювет. Яны стаялі і з пачуццём выкананага абавязку заварожана глядзелі, як імкліва ўбывае лужына.

— Ну, а цяпер пойдзем зірнем, ці жывая ваша каробка,— весела прапанаваў хлопец.

Матор аніяк не хацеў заводзіцца, толькі сяды-тады чыхаў смуродам. Хлопец папрасіў адкрыць капот, пакорпаўся ў маторы і скамандаваў:

— Ану, пробуйце!

Матор чхаў, фыркаў, хапаўся не ўсімі цыліндрамі, дрыжаў, як прыпадачпы, нарэшце, прарвала — запрацаваў роўна, амаль бясшумна.

— Ну, во і парадак! — весела сказаў хлопец.— Можна ехаць! — і добразычліва параіў: — Толькі будзьце абачлівы, не суньцеся ў любую лужыну...

— Не буду,— падміргнуў Сурміла і, пакуль хлопец падбіраў трос, пашарыў у кішэні, знайшоў пяцёрку. — Спасіба, друг, за помач. Вазьмі! — Сунуў грошы.— Прыедзеш — сагрэешся, а то, нябось, ніткі сухой няма...

— Вы што?! — спалохана глянуў хлопец, рашуча і сярдзіта адводзячы руку з грашыма. — Вы што?!

— Бяры-бяры — не саромся!.. — паблажліва падміргнуў Сурміла.— Як знойдзеш, прыехаўшы...— I тут жа пашкадаваў — хлопец узлаваўся не на жарт.

— А каб я, напрыклад, аказаўся на вашым месцы? — іранічна спытаў ён.— Няўжо вы грошы ўзялі б?

Аляксандр Уладзіміравіч зніякавеў, разгублена камячыў у руцэ пяцёрку, не ведаючы, што рабіць з ёю.

— То яшчэ раз вялікае дзякуй...— нарэшце знайшоўся ён і нечакана для сябе — для прыліку, ці што, а мо проста, каб не маўчаць,— запытаўся: — Адкуль хоць сам будзеш?

— 3 Забор’я. Чулі?

— 3 Забор’я?! — сумеўся Сурміла.— Чуў, брат, чуў...— I таропка пайшоў да сваёй машыны...

12

Пра тое, што Сурмілу пракацілі ў сваім жа калгасе і нават Дзевяцень з яго аратарскімі здольнасцямі не мог нічога зрабіць, назаўтра з раніцы толькі і гаворкі было ў райкоме партыі, райвыканкоме, упраўленні сельскай гаспадаркі. Сурмілу ніхто не любіў, таму хто адкрыта, хто спадцішка радаваліся і з нецярпеннем чакалі з вобласці Радзевіча — што ён скажа, як зрэагуе?

Радзевіч з’явіўся ў другой палове дня, недзе гадзін каля чатырох, калі ўжо стаміліся яго чакаць, на ўсе лады абгаварылі тое, што здарылася ўчора ў «Гіганце». Не паспеў Радзевіч і распрануцца, як у кабінет да яго кінулася ўстрывожаная Чыжэўская — яе абавязак першай далажыць...

— Што здарылася, Галіна Пятроўна? — стомленым голасам запытаў Радзевіч.

— Чэпэ, Андрэй Паўлавіч... Сурмілу...— У Чыжэўскай не хапала духу сказаць.— Словам... Пра-а-валілі...