К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

- Былi месяцы, Мiндоўг, - сказала Агна, - ненавiдзела цябе. Цяпер - не, адышло. Пра сваё жыццё думаю, i змяёй для цябе не буду. Буду, як была Марта.

Князь памаўчаў, прымаючы такое прызнанне.

- Хай так, - усмiхнуўся князь. - Ты сказала лепш, чым я мог пачуць...

19

Ваявода Сiрвiд Рушковiч чакаў прыбыцця да войска вялiкага князя - было неабходна здымацца ў паход. Для дзесяцi тысяч верхавых i тысячы цяглавых коней навокал Слуцка не хапала выпасаў, i ўжо здарылася бойка памiж полацкiмi i наваградскiмi стаёўнiкамi за пожнi. Усе дружыны сабралiся, затрымлiваўся толькi Трайнат, але ганцы дакладвалi, што жамойцкi полк вырушыў i ў хуткiм часе падыдзе. Нарэшце ад Мiндоўга прыбыў Астап з загадам iсцi да Прапошаска, там князь ачолiць войска.

У той жа дзень Астап з'явiўся ў Даўмонтавым намёце. Гэта была iх першая сустрэча пасля зiмовай паездкi разанца па Агнiну маёмасць. Па злым бляску ў вачах крэўскага князя Астап зразумеў, што Трайнат паасцярогся адкрываць мсцiўцу ўсю задуму. Цяпер Даўмонт адчуваў разгубленасць. З Астапавай просьбы неадкладна паслаць вестуна да жамойцкага князя, Даўмонт зразумеў, што замест непрыяцеля перад iм стаiць хаўруснiк. Ганец павiнен перадаць Трайнату: сустрэча праз два днi каля вусця Сулы. Таму, казаў Астап, заўтра Даўмонт мусiць зняць з паходу дружыну i паспяшаецца да Сулы. Далейшае яны абмяркуюць разам з Трайнатам.

Як ён здыме з выправы полк - Даўмонт ведаў. Ён мог проста павярнуць свой абоз i пайсцi, i хто б спынiў, хто б спытаў з яго пасля помсты? Але такi рашучы сыход затойваў небяспеку - раптам ваявода Сiрвiд пашле вестуна паведамiць свайму князю, што Даўмонт разам з дружынай знiклi. Ён вырашыў адказаць хлуснёй на хлусню вялiкага князя. Мiндоўг год таму спасылаўся на волю багоў, Даўмонт палiчыў вартым паказаць, што таксама чуе iхняю волю.

I таму ў ноч напярэдаднi паходу Даўмонт пераказаў дружыне трывожны сон. Прыснiлася яму, быццам у полi граяла над яго дружынай чарада варон i адляцела ў бок Нальшчы. Старыя кметы ацанiлi сон як злавесны: чарада варон - чорныя вестуны да iхных сем'яў, пойдуць далей - усе ў гэтым паходзе загiнуць. Настрой няпэўнасцi захапiў усiх. Тады князь абвясцiў ваяводзе Сiрвiду, што ў паход iсцi не мусiць - багi далi кравянам знак вяртацца дадому. "Сам глядзi!" толькi i адказаў, нiбы папярэджваючы благiя наступствы, незадаволены Сiрвiд, але пярэчыць процi нябеснага знаку ўстрымаўся. Усё войска знялося i пайшло да Прапошаска. Крэўскi полк рушыў зваротным шляхам.

Астап пакiнуў Сiрвiда пасля першага пераходу, калi ўпэўнiўся, што Даўмонтаў адыход не абудзiў падазрэнняў. Маючы завадных коней, ён прасядзеў у сядле ад зары да зары i апынуўся на месцы сустрэчы крыху пазней за крэўскага князя. Ранкам да вусця Сулы прыбыў Трайт з сотняй жамойтаў. Князi павiталiся i ўселiся на беразе для апошняй рады. "Час прыйшоў, - сказаў Трайнат, - цяпер наперад!" - "Куды ж яшчэ!" - весела пацвердзiў Даўмонт. Трэба было нешта сказаць i Астапу. Ён вырашыў падагрэць сваiх абодвух суразмоўцаў: "Праз дзень будзе позна!" На прырэчным пяску ён накрэслiў размешчанне князева селiшча ў Альконах, паказаў, дзе брод, стадолы, выпас, двор, каморы аховы, месцы начной варты, галоўныя i патаемныя вароты. Разважыўшы над малюнкам, яны азначылi надзейную, як iм здалося, паслядоўнасць сваiх дзеянняў.

Астап прыбудзе ў Альконы падвечар. На досвiтку Даўмонт павiнен стаяць на ўзлессi напагатове. У гэты ж час на другi бераг Нёмана падыходзiць са сваiм палком Трайнат. З першым святлом Астап адчыняе вароты. Гэта знак Даўмонту. Як вароты пачнуць расчыняцца, Даўмонт мусiць браць двор, конная сотня Скуркi трымае князеву ахову ў стадолах. Полк Трайната пераходзiць бродам Нёман, атачае колам усiх, каб нiхто не прарваўся. Дзеля адрознення сваiх ад мiндоўгавых кметы Даўмонта i Трайната мацуюць да шлемаў яловыя лапы. Хто без лапы - таго секчы. Пасля бою ў Альконах дружыны iдуць да Наваградка. Замкавая ахова, ведаючы Астапа, апусцiць мост i адчынiць браму. Разам з паўсотней жамойцi Астап уваходзiць у замак i трымае мост i вароты. А тады горад займаюць Трайнат i Даўмонт. I да войска паiмчыць ганец з весткай пра здзейсненую Даўмонтам помсту i пра новага вялiкага князя Наваградка i Лiтвы...

Трайнат i Даўмонт паплявалi праз плячо, каб нiхто не сурочыў, Астап паводле праваслаўнага звычаю перахрысцiўся, i ўсе раз'ехалiся выконваць кожны сваё.

20

Апошнюю ноч перад сустрэчай з Мiндоўгам Даўмонт правёў на ўзлеску за дзве сотнi крокаў ад княжацкага двара.

Блакiтная чароўная поўня асвятляла страху той хаты, дзе снiлi свае перадсмяротныя сны воўк i ягоныя ваўчаняты. Каля вогнiшчаў на лузе пазяхала ахова. Вартавыя па чарзе абыходзiлi луг, бераг, двор i вярталiся грэцца. Гэтай вонкавай аховы было чалавек дваццаць. Усiм iм заставалася жыць некалькi гадзiнаў. Даўмонтавы людзi нерухома ляжалi ў кустоўi, чакаючы золку. Сам князь прыхiлiўся да сасны i драмаў. Пачуццё блiзкай ужо помсты сагравала яго. Год ён цярпеў ганьбу i кпiны. Ён дасылаў сваiх ураднiкаў глядзець непатрэбных яму дачок слабых князёў. Як скораны, прыгнечаны зломак, ён аддаў маёмасць сваёй жонкi яе захопнiку. Ён сцярпеў сорам дзеля гэтай ночы - ночы адплаты. Цяпер чарга князю Мiндоўгу зведаць, што такое жах. А жахлiва яму стане не ад меча i не ад сваёй смерцi - наўрад цi ён баiцца сваёй смерцi, ён i так лiшняе пажыў. Стане яму страшна, калi ягоныя ваўчаняты атрымаюць па аперанай страле. А ўжо тады i сам ляжа памiж iмi. Мiндоўг i Мiндоўгавiчы. Стары кароль Лiтвы i яе недарослыя каралевiчы. I род ваўка на iх згасне. Усё, што ён праз свай век рабiў, пра што марыў i мроiў, пойдзе з дымам. I заўтра ўдзень ён, Даўмонт, будзе ехаць па Наваградку i ступiць у замак, i там, дзе быў абрабаваны, дзе яго зганьбiлi, дзе забiвалi ягоных людзей, скiне з сябе цяжар прынiжанасцi. Шкада, на чарняца Войшалка забылiся. Трэба было i на ягоны манастыр наслаць кметаў. Каб адначасова вынiшчыць увесь Мiндоўгаў вывадак.

Дарма стары воўк напаў на яго i адняў пару. Нельга нападаць на рарэга, думаў Даўмонт. Воўк палюе на зямлi, сокал узнiмаецца ў неба. Мiндоўг - воўк, я - рарэг, думаў Даўмонт. Рарэг доўга вiсiць пад аблокамi, чакаючы свайго ворага, яго не бачна - чорная кропка ў недасягальнай вышынi. I звер думае, што сокал не сцярпеў чакаць i зляцеў, падмануты i галодны, у гняздо, i выходзiць на сваю сцяжыну. I тады рарэг чорнай маланкай падае на ваўка, i ўдар дзюбай ператварае драпежнiка ў падлу. Рарэгi не забываюць крыўды. На сцягу ягонага бацькi быў сокал-рарэг, а сцяг перайшоў да яго ад дзеда, i дзед дзеда быў рарэг. Iхны род - род сокалаў; яны цярплiвыя, яны мужныя, яны бязлiтасныя. На досвiтку ён, Даўмонт, стане для Мiндоўга такiм рарэгам. Год давялося чакаць гэтага палявання. Такога палявання, як гэтае, яшчэ не было на Лiтве. Праз вякi будуць пераказваць старыя сваiм унукам, як рарэг Даўмонт забiў ваўка з iмем Мiндоўг, як чакаў у восеньскiм халодным лесе першы прамень сонца, каб усе маглi пабачыць ягоную помсту. Нiхто не зможа сказаць: "Вялiкi князь Мiндоўг сканаў на сваiм ложку, акружаны дзецьмi!" Не, усе будуць казаць: "Князь Даўмонт пасек Мiндоўга на капусту!" Калi хто-небудзь спытае: "Куды знiк род Мiндоўга, вялiкага князя, былога караля з трыма сынамi?" - кожны нальшанец, кожны лiтовец, кожны наваградзец адкажа: "Яго цалкам вынiшчыў князь Даўмонт!" I было гэта вераснёўскiм ранкам у баi на беразе Нёмана. А калi спытаюць: "А дзе ягоная жонка, забраная гвалтам для сябе i сваiх сыноў Мiндоўгам?" - кожны чалавек у Нальшчы i на Лiтве адкажа: "Даўмонт яе адпусцiў. Ён не мог вярнуць у свой дом жанчыну, якая год даглядала ваўчанят, не перасiлiла гiдлiвасцi да старога ваўка, не знайшла ў сабе мужнасцi атруцiць iх усiх разам, задушыць уначы воўчымi шкурамi. Даўмонт даў ёй воз, яна паехала на сваю радзiму ў Дайнову сядзець цёткаю пры малых дзецях яцвяжскiх сваякоў". А калi хто спытае: "Чаму ён не забiў такую жонку?" - кожны нальшанец адкажа: "Наш князь не забiвае слабых, наш князь не помсцiць жанчыне!" А калi хто-небудзь спытае: "Дзе цяпер крэўскi князь Даўмонт?" - кожны нальшанец з гонарам адкажа: "Князь Даўмонт цяпер старэйшы князь усёй Нальшы!"... А што будзе гадоў праз дзесяць, нiхто сёння не ведае i ведаць не можа. Магчыма, ён падпарадкуе сабе ўсю Нальшчу i ўсю Дзяволтву i тады паспрачаецца з наступнiкамi Мiндоўга, з яго братанiчамi i сястрынiчамi. Не лепшая кроў цячэ ў iхных жылах. Ён помсцiць за сябе, за сваю ганьбу, а яны чакаюць, калi ён пасячэ iхнага роднага дзядзьку. Такога нораву князi самi сябе хутка перарэжуць, i нядоўга прыдзецца чакаць такога дня. Тады надыдзе яго час. Вялiкi князь Мiндоўг распачаў крывавую ўсобiцу, а, калi дапамогуць багi, вялiкi князь Даўмонт пакладзе ёй канец.

Даўмонт трымаў перад вачыма гэтыя прыемныя вобразы, пакуль не пачало развiдняцца на ўсходзе неба, i не пачалi выяўляцца з начнога змроку ясныя абрысы коней на выпасе, аховы ля агню, дваровай агароджы, берагi Нёмана, лес за iм, дзе гэтак жа тоiлiся зараз жамойты. Тады яго ўвага засяродзiлася на браме, i ён даў знак лучнiкам падрыхтавацца.

Свiтала, двор пакрысе ажываў. Побач з iм стаяў Вiцень. Яго жорсткi позiрк нiбы наскрозь прасякаў двор, дзе яму мусiлi аддаць даўгi за вока, за пакуты, за пасiвелыя скронi. Даўмонт убачыў, як за агароджай апускаецца журавель, пачулiся чыесьцi галасы, забразгалi ланцугi, на якiя бралi сабак - i раптам вароты пачалi расчыняцца.