К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

Свiтала, двор пакрысе ажываў. Побач з iм стаяў Вiцень. Яго жорсткi позiрк нiбы наскрозь прасякаў двор, дзе яму мусiлi аддаць даўгi за вока, за пакуты, за пасiвелыя скронi. Даўмонт убачыў, як за агароджай апускаецца журавель, пачулiся чыесьцi галасы, забразгалi ланцугi, на якiя бралi сабак - i раптам вароты пачалi расчыняцца.

Яшчэ створкi падзяляла вузкая шчылiна, але Даўмонт убачыў праз яе Астапа. Кроў горача ўдарыла ў сэрца, i ўсе думкi, i ўсе пачуццi з душы выцiснула назапашаная за год, абуджаная знакам Астапа нянавiсць i лютасць. Даўмонт шапнуў Вiценю: "Час!", i той махнуў кметам. Праз iмгненне загулi ў палёце дзесяткi стрэл, i ўся ахова, што сядзела пры вогнiшчах i хадзiла па старажавых сцяжынах, была зваленая без адзiнага ўскрыку. Толькi спутаныя конi спуджана кiдалiся па лузе, баючыся забiтых, але на двары нiхто не ўсхапiўся.

Даўмонт ускочыў i пабег да двара, а побач бег Вiцень, а за iмi бегла сотня, перастройваючыся ў баявы серп...

21

Агна прачнулася ад пачуцця вострай трывогi. Яна села на ложку i не магла зразумець, чаму ёй жахлiва на сэрцы. Было гэтак жудасна, як некалi ўявiлася ў сне. "Што?" - спытаўся князь. "Не ведаю, - адказала яна. - Мне вельмi страшна! Даўно гэтак не было. Чамусьцi баюся!" Мiндоўг паверыў яе прадчуванню, ускочыў, надзеў кальчугу, апяразаўся мечам. "Пабудзi дзяцей, - загадаў ён. Выязджаем!" - i выйшаў з хаты. Трое кметаў, што ўсю ноч драмалi ў сенцах, прыхапiлi свае лукi i кiнулiся ўслед князю.

I тут загучаў за агароджай поклiч баявога рога i пачуўся конскi тупат з глыбiнi лесу i на другiм беразе Нёмана.

"Сядлаць коней! - крычаў князь - Сабак на вароты!" Расчыненыя вароты перакрылi возам, за iм сталi ў два шэрагi лучнiкi, а на iх ужо насоўваўся затулены шчытамi клiн. Мiндоўг пазнаў нальшанцаў. Быццам у пацверджанне за сцяною пачуўся шалёны крык "Нальша! Сокал! Наперад! Бi!" А дзесьцi ад вёскi даходзiў перакатам клiч жамойтаў - "Локiс! Прэнкi!". Князь узгадаў аб дзецях i скочыў па iх у хату. Агна, не ведаючы што трэба рабiць, стаяла з пляменнiкамi ў куце. "Выходзь да стайнi, - сказаў князь. - Будзем прабiвацца. Хутчэй!" Яны выбеглi на двор. Каля брамы Мiндоўгавы i Даўмонтавы кметы ва ўпор расстрэльвалi адзiн аднаго. Скуголiлi пабiтыя сулiцамi ваўкарэзы. Параненыя ваяры курчылiся на зямлi, некалькi ўжо хрыпелi крывавай пенай. За стайняй конюхi секлi мацаванне адкiдной часткi агароджы. "Сыходзьце ў лес, - навучаў Мiндоўг. - Калi мяне параняць, заб'юць - не спыняйцеся. Бяжыце да Войшалка!"

Нальшанскi клiн праламiў абарону i запаланяў двор. "Хутчэй!" - крыкнуў Мiндоўг конюхам. Тыя ўдарылi ў плыт, ён павалiўся i ў агароджы адкрыўся шырокi пралом, але асупроць яго за дзесяць крокаў стаялi напагатове ў некалькi шэрагаў лучнiкi з ялiнкавымi лапамi на шлемах. Пушчаныя iмi стрэлы звалiлi стаёўнiкаў i коней. "Мне не вырвацца! - сказаў Мiндоўг Агне. - Даруй!" Ён павярнуўся i пайшоў насустрач Даўмонту. За плячыма крэўскага князя стаяў Астап, ён быў у панцыры, ялiнкавая лапа, прымацаваная да бармiцы, высока тырчэла над ягоным шлемам. Мiндоўг i рынуўся да яго з крыкам "Здраднiк!" Але дарогу яму заступiў Даўмонт, i вялiкi князь лютымi ўдарамi прымусiў Даўмонта ступiць пару крокаў назад. Раптам крэўскi князь з драпежнай радасцю засмяяўся. "Азiрнiся, воўк! - крыкнуў ён, апускаючы тапор. - Дзе твае ваўчаняты?" Ён зноў адступiў на некалькi крокаў, каб князь не прыняў яго параду за хiтрасць. Мiндоўг азiрнуўся i ўбачыў, як падымаюць на дзiдах Руклю. Сын яшчэ быў жывы i клiкаў "Тата! Татка!" Мiндоўг кiнуўся да сына, знёс галаву аднаму з забойцаў, адсек руку другому, але тут яго спасцiг першы ўдар Даўмонта. Сякера нальшанскага князя рассекла яму ключыцу, i Мiндоўг выпусцiў меч. Сiла пакiдала яго, Даўмонтаў тапор адцiнаў яму ногi, прабiваў кальчугу, наблiжаўся да твару. Князь упаў, i пакуль не памёр, ачуваў, што Даўмонт сячэ яго на кавалкi...

Агна, закалажоная звярынай лютасцю, што панавала на двары, бязлiтасным забойствам, крывёю, рыкамi кметаў, стаяла ля сцяны стайнi. Толькi крык Руклi i ягоны твар, якi раптам узняўся над бiтвай, вырвалi яе са здранцвення. Яна ўбачыла дзiды, нацэленыя на Рэпiка i закрыла яго сабой. "Даўмонт! Не трэба! крычала яна. - Злiтуйся..." Але сказаць "над дзецьмi" яна ўжо не паспела. Цяжкi ўдар дзiды прыбiў яе да сцяны. Яна ўбачыла дрэўка, што выходзiла з яе грудзей, ваяра, якi гэтае дрэўка трымаў. Яна пазнала маладога кмета, год назад ён скакаў побач яе ў Наваградак. Яна прыгадала ягонае iмя - Вiцень, i ўспомнiла, як яго збiвалi пасярод замкавага двара. Цяпер ён стаяў перад ёю без шлема, яго левае вока закрывала скураное навечча, у правым палала лютая нянавiсць. "Ты здрадзiла!" - чула яна ягоны голас. "Здрадзiла!", "Здрадзiла!", "Здрадзiла!" - паўтараў ён i бiў яе шырокiм нажом...

Туман наплываў на Агнiны вочы, скрозь ружовую заслону яна ўбачыла джала сулiцы ў Рэпiкавым горле, пунсовую паласу неба, Астапа з мечам, Даўмонта з сякерай. Даўмонт крочыў да яе, яна ўбачыла бляск ягонага тапара, i Вiцень перастаў крычаць "Здраднiца!", галава яго некуды знiкла, цела павалiлася на зямлю, i для Агны сцiхлi ўсе гукi, сцiх яе боль, i ўсе кметы, усе знаёмыя, Скурка, Астап, князь Даўмонт сталiся невядомымi, чужымi, непатрэбнымi, i яна адступiла ад iх ў выратавальную цемру...

Праз гадзiну забiтых пазносiлi ў хату, пакрылi саломай, абклалi хату галлём i паднеслi жарынку.

Стаяла бабiна лета, дзень быў ясны, цёплы, i высока ўзнiмаўся ў блакiтнае неба чорны развiтальны слуп дыму...

Князi не мелiся чакаць, калi загасне гэтае вогнiшча. Даўмонт, Трайнат, Астап селi на коней, ваяводы i сотнiкi пракрычалi кметам "У сядло!". Жамойцкi i нальшчанскi палкi расцягнулiся ў паходныя гуфы i зарысiлi лясной дарогай браць Наваградак. Цокалi аб камянi падковы, калыхалiся скрываўленыя сулiцы, трапяталi пад лёгкiм ветрам чырвоныя сцяжкi аддзелаў i рэзкiя ўскрыкi "Хо!", "Хо!" перакочвалiся па шэрагах, калi кметы прыспешвалi коней астрогамi.

Эпiлог

Таго ж дня Даўмонт стаяў пасярод замкавага двара. Усё споўнiлася i адбылося, як ён ўяўляў. Седзячы ў сядле, ён аглядаў гароднi, мураваную вежу, князскi дом, хацiны, ля якiх нема стаяла перапужаная мiндоўгава чэлядзь. Ён нiчога не казаў, бо словы былi непатрэбныя: калi нальшанскi князь увайшоў у Наваградак, значыць, Мiндоўг забiты, i тут будзе новы валадар. Год таму на гэтым двары князь Мiндоўг паклiкаў сваю смерць. Яна яго знайшла. Людзi, якiм Даўмонт паказаў, што выканаў закон помсты i ачышчаны, яго ўжо не цiкавiлi. Ён павярнуў каня i выехаў з замка.

Войшалк, якога прыхiльнiкi паспелi апавясцiць пра забойствы, уратаваўся ўцёкамi ў Пiнск.

Вялiкiм князем стаў Трайнат. Ягоны дваюродны брат Таўцiвiл лiчыў за сабой больш правоў наступаць Мiндоўгу, чым удзельнiк змовы. Ён прыехаў з Полацка ў Наваградак, каб забiць Трайната. Сустрэча двух братоў у каменнай вежы скончылася сечай, у якой Трайнат перамог.

Праз год былыя канюшыя Мiндоўга, падкупленыя Войшалкам, зарэзалi Трайната нажамi, калi ён парыўся ў лазнi.

Войшалк змянiў расу на браню, прывёў пiнскi полк i вярнуў бацькаў сталец. Ваявода Астап быў схоплены пагоняй, i Войшалк пасек разанскага князя ў капусту. Затым наваградскiя палкi вырушылi помсцiць Нальшчы. Даўмонт разам з дружынай уцёк у Пскоў, дзе яго прынялi князем з ўмоваю хрышчэння ў праваслаўную веру. Ён ахрысцiўся, узяў iмя Цiмафей i атрымаў у жонкi князёўну Марыю, унучку Аляксандра Неўскага. Неаднойчы вадзiў Даўмонт пскавiчоў у наезды на Лiтву i Нальшчу, аддаючы агню i мечу сваю былую зямлю. Век яго скончыўся ў 1299 годзе.

Войшалк валадарыў тры гады. З прынёманскага кастрышча прывёз ён попел бацькi i паблiзу Наваградскага замка насыпаў курган для вечнай памяцi пра вялiкага князя Мiндоўга. Змораны ўладай i крывёй, ён вярнуўся ў манастыр, перадаўшы княжы сталец ў 1267 годзе Шварну Данiлавiчу. Старэйшы брат Шварна князь Леў пакрыўдзiўся i забiў Войшалка мечам у манастырскай трапезнай. Так загас род Мiндоўгавiчаў...

А цi было б з усiмi гэтымi людзьмi iнакш, калi б князь Мiндоўг не пакiнуў Агну пры сабе?

Хто ведае? Магчыма, адшукалiся б iншыя падставы, каб спраўдзiўся наканаваны кожнаму лёс.