Витовт Черопко - Навь-Явь-Правь (на белорусском языке)

- О, княжа, вось дык сустрэча, - нечакана для Волака прыязна прамовiў Завейка i ў доказ таго, што i сапраўды ўзрадаваны, усмiхнуўся, пасля злез з каня.

Абодва князi вынялi свае мячы з похваў i кiнулi iх на зямлю ў знак таго, што захоўваюць яны памiж сабою любоў i яднанне. I, наступiўшы на мячы, абнялiся.

- Гнаў зубра, ды вось заблукаў.

- Мiласцi просiм, княжа, у госцi, - прапанаваў Завейка. - Адпачнеш, падсiлкуешся, дам табе каня дабрацца дадому, - мовiў мiралюбна князь.

Адзiн са слуг перадаў свайго каня княжычу. Хай будзе так - прыме запрашэнне. Калi запрашаюць цябе ў госцi, нельга крыўдзiць адказам нават лютага ворага. Багiня Лада - ахоўнiца дамашняга агменю - за тваю ласку паспрыяе. Паднялi з зямлi мячы. Воўк паставiў нагу ў страмяно i ўскочыў у сядло. Адзiн за адным па вузкай сцежцы вершнiкi адправiлiся далей.

Усё ж цiкава блiжэй пазнаёмiцца з гэтым чалавекам. Такога, як Завейка, лепш трымаць за сябра, чым за ворага. Вось самi багi далi магчымасць паразумецца з iм.

Князевы харомы стаялi з краю вялiкага паселiшча. Праз зелянiну дрэваў вiднеўся крыты дранiцай дах. Высокi плот акружаў харомы. На вострых зубах хваёвых плах вiселi бiтыя гаршкi - каб адганяць наўцаў. Перад брамай, якую трымалi тоўстыя слупы, Завейка ўладарна крыкнуў: "Дарогу!" Браму адчынiлi два ваяры.

- Мiласцi просiм, князь, - паказаў Завейка рукой наперад.

I Волак уехаў на канi на двор.

Здзiвiла, як марудна i няўклюдна злез з каня баярын. Нiбыта засаромеўшыся сваёй няўклюднасцi, Завейка засмяяўся:

- Гэта цяпер пастарэў ды панягожаў, а ўперад дык птушкай лётаў.

Завейка, вiдаць, любiў жыць у раскошы. Харомы пабудаваў прасторныя i ўпрыгожаныя вытанчанай разьбой на лiштвах i прычэлiнах. На даху вiльчакi ўвенчаны разнымi конскiмi галовамi. Вiтыя слупы-калоны трымалi дах над высокiм з прыступкамi ганкам.

Яны ўвайшлi ў харомы. Князь адчынiў разныя дубовыя дзверы ў грыднiцу i прапусцiў наперад сябе госця. Волак спынiўся - пасярод пакоя стаяла рысь. Звер пагрозлiва зарыкаў на чалавека. Зараз бы сулiцу, што пакiнуў на двары.

Здалося, што рысь скочыць на яго - i не пабяжыш, i не закрычыш ад боязi. Ён жа князь, чаго-чаго, а свайго жаху нiколi не павiнен паказваць, нават азiрнуцца не мог, каб не выдаць сябе. I раптам уладарны дзявочы голас: "Сядзець", - i рысь паслухмяна апусцiлася на падлогу. Насустрач з дзвярэй другога пакоя выйшла дзяўчына. Вiдаць, гэта была воля багоў, каб ён заехаў да Завейкi, бо, убачыўшы дзяўчыну, зразумеў - вось яго доля. Дзявочыя, па-дзiцячаму даверлiвыя i разам з тым цвёрдыя, нават халаднаватыя вочы паглядалi на яго. Ён адчуваў iх позiрк. Доўгая льняная сарочка абцягвала спакуслiвыя выступы грудзей. I па ўпрыгожаннях - срэбных крынах на шыi, бранзалетах на вузкiх запясцях рук i залатой дыядэме, што ахоплiвала чорныя, заплеценыя ў касу валасы, i па тым, як дзяўчына ганарлiва трымала галаву, па гэтым цвёрдым позiрку цёмных вачэй можна было здагадацца - княгiня.

- Бажэна, да нас госць - княжыч Волак, - прамовiў з-за яго спiны Завейка.

Дзявочыя вусны задрыжэлi, i дзяўчына ўсмiхнулася даверлiвай i чароўнай усмешкай.

За сталом, якi накрылi слугi, Воўк, хоць i прагаладаўся, еў мала i раз-пораз кiдаў позiрк на дзяўчыну. Прысутнасць побач Бажэны - было цяпер галоўным для княжыча, ён адчуваў сiлу яе прыгажосцi над сабой. Любаваўся дзяўчынай. Яна падымала вочы на княжыча, каб, сустрэўшыся з iм позiркам, зноў апусцiць iх. Ды толькi не мог абед доўжыцца вечнасць - трэба было i адкланяцца.

- Дзякуй, князь, за хлеб ды соль, - прамовiў Воўк i адставiў пустую чарку, у якую слуга да гэтага тройчы налiваў халоднага пiва.

- Твая воля, княжыч. Не магу цябе затрымлiваць, але загадаю асядлаць табе каня, - Завейка падняўся з-за стала.

Воўк разгадаў маленькую хiтрасць князя - даў яму iмгненне пабыць сам-насам з дачкой. А за гэта дзякуй, мудры стары. I калi Завейка выйшаў, Воўк, не адводзячы вачэй ад Бажэны, мовiў:

- Я ведаю пра тваё жаданне?

Яна падняла вочы на яго, толькi цяпер ужо не ўсмiхалася, i разгублена спытала:

- Якое?

- Сустрэцца з табой на Купалле! Будзеш чакаць мяне?

- Так, - адказала яна i прама паглядзела на княжыча.

* * *

Гарэла купальскае вогнiшча - бацюхна Цар-Агонь. Конскi чэрап, умацаваны на высокiм кii, узвышаўся над вогнiшчам Купалы. Вакол яго спявалi i вадзiлi карагод дзяўчаты ў белых строях, падпяразаныя быллём i ўпрыгожаныя вянкамi з зелянiны i войнiкамi з блакiтнай тканiны. А юнакi з радаснымi крыкамi выхоплiвалi з вогнiшчаў паходнi, вярцелi iмi над галовамi - адганялi цемру.

Ён гнаў свайго каня. Яму хацелася пяшчоты - абдымаць i цалаваць Бажэну. Над дарогай раскiнулi галiны дрэвы. Месячнае святло бруiлася памiж галiн. Тупат конскiх капытоў будзiў начную цiшу. Воўк спадзяваўся на каханне. Наперадзе гарэлi купальскiя вогнiшчы. Прывязаў каня да дрэва ў гайку i падышоў да людзей. Нiхто не зважаў на яго. Стаяў у цемры i паглядаў на Бажэну, якая вадзiла карагод з дзяўчатамi, - нiкому не патрэбны i чужы тут. Што падумаў бы пра яго бацька, калi б даведаўся, што ён падаўся сюды, замест таго каб святкаваць Купалу разам з сям'ёй.

А пасля, калi перагарэў шост i конскi чэрап паляцеў у агонь, скакалi праз вогнiшча - падабенства сонца на зямлi, i дым ачышчаў людзей ад хвароб, надаваў iм здароўя.

- Што стаiш, княжыч?

Ён азiрнуўся i ў святле полымя ўбачыў Бажэну - усхваляваную i чароўную. Яна працягвала яму руку.

- Давай скокнем праз Купалу, - прапанавала дзяўчына.

I вось яе далонь у яго далонi - маленькая i пяшчотная. Толькi не выпусцiць яе пры скачку, тады, паводле павер'я, яны пажэняцца. Пабеглi разам да вогнiшча, i ўзляцелi яны ўгору перад полымем, i перасягнулi яго. I дзявочая далонь у яго далонi.

* * *

А праз дзень князь Жывiнбуд павёў сваю дружыну ў паход. I не срачыца, не жупан быў на iм, а кальчуга, злучаная са шлемам бармiцай, на скураным пасе вiсеў меч. Белы конь нёс князя. А за Жывiнбудам ехалi на конях вершнiкi, iшлi дружыннiкi. Зiхацелi на сонцы даспехi, срэбная вупраж коней. Услед вiцязям паглядалi iх жонкi i дзецi, сёстры i бацькi. Жыццё пачынала для iх новы адлiк часу - часу чакання з вайны сваiх сыноў, братоў i мужоў. Час трапяткой надзеi, што тыя перамогуць ворага i жывымi вернуцца дадому i не для iх давядзецца запальваць краду вогненную. I княгiня Лаўса з трывогай паглядала ўслед дружыне. Вось так два гады таму пакiдаў князь на чале сваiх вiцязяў град. Адправiўся з iм у паход на русаў старэйшы сын Лютавiт. I тады трывога сцiскала яе сэрца. А праз месяц вярнуўся князь з сечы. Нiзка апусцiў пасiвелую галаву Жывiнбуд. Прадчуваючы нядобрае, пабегла насустрач яму княгiня i ўбачыла, што вялi за мужам сынава каня. Нiчога не мовiў ёй князь, толькi цяжка ўздыхнуў. Расступiлiся воi i вынеслi на шчытах цела Лютавiта.

Нi муж, нi дзецi, нi чэлядзь - нiхто не бачыў яе слёз, не чулi, як па-бабiнаму карыла яна па забiтым сыне. Толькi калi дым ахвярнага полымя панёс яго душу ў вырай, лямантавала княгiня: "Сонейка маё, чаму так рана ты зайшло? Свеце мой светлы, чаму цемра ахiнула цябе? Куды ж ты ад мяне адлятаеш? Куды ж ты гэта прыбраўся? У якую дарожаньку i ў якую староначку? Дай жа мне вестачку, хоць праз кавулю. Рана-раненька буду слухаць, што кавуля пра цябе мовiць. Падымi ты сваю маладую галовачку i скажы ласкавае слоўца".

Яна падманвала сябе. Не ў вечным выраi продкаў душа Лютавiта, а жывы ён. Проста пакiнуў бацькоўскi дом i цяпер княжыць самастойна. За клопатамi не дабярэ часу наведаць бацькоў. Можа, таму не распытвала яна мужа, як загiнуў Лютавiт. Гэтае ашуканства суцяшала яе. Сны, якiя рэдка дарылi ёй сустрэчу з сынам, толькi замацоўвалi яе падман. Час адбiраў у памяцi рысы сынавага твару, i голасу яго ўжо не памятала, i боль страты сцiхаў, слабеў.

I вось праводзiць яна на сечу мужа i двух сыноў, i сэрца прадчувае бяду.

Апошнi вой схаваўся за даляглядам. Адчулi тыя, хто застаўся чакаць, нiбыта асiрацелi яны, i нагадалi выпадак з каршуном i белай галубкай - бяду павяшчае.

* * *

Дзiця сваiх пачуццяў, як хутка знайшла яна радасць у яго ласках i як у адчаi яна абдымала яго, калi яны развiтвалiся, нiбыта не жадала адпусцiць яго. "Ты пакiдаеш мяне?" Ён марыў, каб не скончылася гэтае iмгненне iх шчасця. Але ночы мiнуў час. I цяпер, хiстаючыся ў сядле, княжыч успамiнаў iх сустрэчу. Сядзелi ў адным з пакояў гаспадарскай пабудовы. Уразiлi яе словы.

- Я радуюся шчасцю жыць, - казала Бажэна. - I хай будзе боль i няўдача, але ёсць i каханне.

Чакаў, што Бажэна прызнаецца, што ён любы ёй. Але дзяўчына змоўкла. Сядзела на невялiчкай лаве каля сцяны i паглядала на трапяткi язычок свечкi. Маўчаў i ён, а пасля падняўся, падышоў да Бажэны i апусцiўся каля яе на каленi, паклаў рукi на яе ногi. Праз iльняную сарочку адчуваў мякка-пруткую пяшчоту яе сцёгнаў. Яе частае дыханне абпальвала ягоны твар. Розум паддаўся неадольнай сiле, якая вабiла яго да дзяўчыны. I ён хацеў цалаваць дзяўчыну ў прыемным пачуццi ўлады над ёю. А Бажэна смялася: "Хочаш патрымацца за нагу, дык патрымайся". Ён гладзiў яе ногi. "Ну, можаш патрымацца i тут, - смяялася дзяўчына. - Патрымаўся, i хопiць".

Сваёй насмешлiвасцю яна прынiжала яго самалюбства. Яна смяялася з яго.