Василь Быков - Адна ноч (на белорусском языке)

Валока памацаў рукой немцава калена побач iслаба пацiснуў яго. Фрыц жыва адгукнуўся, падняў яго руку, таксама далiкатна пацiснуў яе ля локця i асцярожна паклаў на дол. Тлумачыць адзiн аднаму нiчога не трэба.

Пасля баец сцiх i забыўся. Клопат яго знiк, боль крыху прыцiх, але нейкiя ўнутраныя пакуты працягвалiся. Невядома, цi гэта быў сон, цi трызненне хворага, толькi пакутныя зданi i прывiды доўгi час не пакiдалi яго.

Неяк ён убачыў сябе ў Брэслау, на гарадской ускраiне ў садку, дзе з тыдзень да наступлення перафармiроўваўся iх полк. I быццам яшчэ не было гэтага наступлення, але ўжо ўсё, што здарылася цяпер з iм, стала мiнулым, i Валока не стараўся зразумець, чаму гэта так. I быццам быў жывы камбат Папрэнка, забiты яшчэ пад Оршай; ён выклiкаў Валоку ў штаб, i баец з цяжкiм сэрцам прыйшоў у блiндаж, хоць ведаў, што ў Брэслау штаб батальёна змяшчаўся ў ладным катэджы з балконамi, а не ў блiндажы. Але ў блiндажы чамусьцi аказаўся не камбат Папрэнка, а капiтан Воранаў. "Ну што, нямецкi шпiён?" Такiм папрокам сустрэў ён Валоку, хапiў яго за плечы, здзёр пагоны, потым пачаў настаўляць пiсталет у кружочкi медаляў на ягоных грудзях. "Немца хаваў? Ворага тытунём частаваў? Чаму не забiў?"

Валока вельмi хацеў вытлумачыць, што i як сталася з iм у гэтым склепе, але мову ў яго адняло, i ён адчуваў, што зараз будзе пагiбель. I сапраўды, Воранаў стрэлiў, але болю Валока не адчуў i тады здагадаўся: медалi. Медалi яго ўратавалi ад кулi. Але ў той жа час у Воранава замест пiсталета апынулася супрацьтанкавае ружжо - гэта ўжо была пэўная смерць.

"Здраднiк! Пракурыў Радзiму? Вышэйшую меру табе!" - гучалi страшныя словы, i Валока азiрнуўся ў пошуках выйсця. Але раптам аказалася, што ззаду роўнае поле, Воранаў некуды знiк, i ён, Валока, як у даўнiя, даваенныя часы,сядзiць у вясновы дзень на краi баразны, паставiўшы босыя ногi на мяккi вiльготны глей. Побач шнурком сядзяць калгаснiкi, яго аднавяскоўцы, у барознах адпачываюць конi, а ззаду, па раллi, клюючы вялiкiх белых чарвякоў, скачуць гракi. Усе кураць, жартуюць, снедаюць тым, што папрыносiлi iм дзецi i жонкi, п'юць квас. Валоку таксама вельмi хочацца пiць, але сняданка яму нiхто не нясе, бо яго дом чамусьцi далека адсюль. Ён адзiн тут вайсковец, на iм салдацкiя галiфэ i гiмнасцёрка, толькi яна без дзягi, якая разам з аўтаматам i скаткай ляжыць воддаль на раллi, i на скатцы сядзiць вялiкi, нейкi нерухомы чорны грак. Усе смяюцца i кураць, а Валока ведае, што яму ўжо сняданка не будзе, бо ён асуджаны да смяротнае кары, i што ўсё тое, што ляжыць пад граком, ужо здадзена старшынi, якi зняў яго i са сталавання.

Пасля таго конi, людзi i гракi знiкаюць, толькi той, нерухавы, усё сядзiць на скатцы i крумкае. Аказваецца, гэта воран. Валока палохаецца настойлiвай загадкавай птушкi, прабуе ўскочыць, тузаецца i ачынаецца.

6

За пакутную ноч памутнела яго свядомасць, i Валока не адразу ўцямiў, дзе ён i што з iм сталася.

Перш-наперш яго здзiвiла блiзкая, устрывожаная стралянiна. Недзе таропка патрэсквалi аўтаматныя чэргi, бахалi вiнтоўкi. Аднойчы нават данёсся крык, але Валока не зразумеў, у якiм баку ён раздаўся. Перамагаючы санлiвую аслабеласць, баец расплюшчыў вочы.

У склепе было светлавата. Па-над сцяной, дзе яны выдзiралi зломак, ляжала новая куча друзу, - вiдаць, тая, што абрынулася на яго, - i над ею яркiм дзённым святлом блiшчала дзiрка. Валоку адразу скаланула радаснае iмкненне, ён тузануўся ў доле, сеў, але боль у галаве прымусiў яго пакутна схiлiцца набок.

Як-колечы ён, аднак, утрымаўся, перамог слабасць, трошкi аддыхаўся i паварушыў у ботах адубелыя ад сцюжы ногi. Пасля ён усе ж сеў i паволi падняў галаву, абкручаную нейкай анучай, шкумат якой звiсаў каля вуха. Валока асцярожна памацаў гэты скрываўлены турбан i тады, ураз прыпамятаўшы, што з iм сталася, з удзячнасцю падумаў пра немца.

Фрыц Хагеман сядзеў побач, прысланiўшыся спiной да пагнутае бэлькi, i спаў. Галава яго звесiлася на плячо, валасы растрапалiся, нiжняя губа адтапырылася. Шчацiнне на яго шчоках за ноч пабольшала, i ўвесь ён выглядаў вельмi стомленым, пажылым чалавекам. Ля яго ног стаяла каска з рэштаю вады. Валока адразу памкнуўся за ёю, але, узяўшы ў рукi, зноў апусцiў на зямлю. Вада дужа смярдзела потам, i байца ледзь не зблажыла. Гэта была нямецкая салдацкая каска, сотнi якiх валялiся на месцах баёў; хлопцы iх заўжды адкiдвалi з-пад ног ботамi, - тым больш што траплялiся акрываўленыя, прастрэленыя, усякiя. Каска адразу напомнiла байцу пра варожае i агiднае.

Валока паморшчыўся, зноў прыслухаўся i агледзеўся. У куце за прыступкамi, на закiданай друзам падлозе, цямнела вiльготная пляма, i чуваць было, як мерна капае недзе вада: кап-кап-кап. З трубы, пэўна, падумаў Валока i зноў паглядзеў на немца. Вiдаць, прытамiўшыся за ноч, той моцна спаў, i баец стаў напружана думаць у цiшы, што яму рабiць далей.

Трэба вылазiць. Здаецца, ён здолеў бы сам як-небудзь выкараскацца адсюль дзiрка ёсць, - што яму цяпер немец! Хай спiць, а прачнецца - хай сам дбае; без яго Валоку спакайней, ды i бяды менш будзе. Толькi... Толькi хто там, наверсе? Стралянiна, здавалася, яшчэ болей пашырылася - чутна стала i ў адным баку, i ў другiм, раз за разам непадалёк гахнулi тры выбухi. Хто гэта? Нашы? А калi немцы? Калi немцы - яму будзе кепска з яго праламанаю галавой, а калi нашы пападзе немцу. Нарвецца на якога аўтаматчыка, не паспее i рук падняць, як той прашые яго чаргой. Хлопцы ёсць бязлiтасныя, у многiх свежыя раны ў сэрцы - усё можа стацца.

Не, прыйдзецца, вiдаць, разам - здаць Фрыца ў палон, i на душы будзе спакайней.

Так разважаючы, Валока сядзеў каля немца i азiраў таго, соннага, без асаблiвай варожасцi да яго i без вялiкай прыязнасцi. Уначы было iнакш - ён бачыў толькi яго асветлены запальнiчкаю, звычайны, як i ва ўсiх, чалавечы твар, - а цяпер перад iм сядзеў немец у прапыленым, з адарваным пагонам мундзiры, у нiзкiх скураных ботах, побач валялася ягоная каска з арлом на баку, не хапала толькi нямецкага аўтамата. Валокаў ППШ ляжаў зводдаль, i баец па салдацкай звычцы пацягнуўся да яго рукой, зачапiў за почапку i павалок да сябе. Магазiн заскрыгаў па жарсцвянаму долу, i немец, раптам абарваўшы мернае роўнае дыханне, прачнуўся.

Спачатку ён таксама, вiдаць, звянтэжыўся, залыпаў вачмi, а затым, пазнаўшы байца усмiхнуўся i трохi здзiўлена азваўся:

- О, Iван, лебенд? Гут, гут.

Заўважыўшы, што Валока прыбраў сабе аўтамат, ён заклапочана варухнуў бровамi. У вачах адбiўся кароценькi неспакой, але ён зараз жа падавiў яго i зноў бадзёра, стараючыся як мага выразна вымаўляць кожнае слова, сказаў:

- Можна iдзi. Туда iдзi. Дзверы туда iх махен...

- Дзверы?

Валока хацеў усмiхнуцца, але ў. галаве ўраз балюча кальнула, i твар яго зморшчыўся ў пакутнай грымасе.

- Болна?

- Ладна, - паморшчыўся баец. - Жывы будзем - не памром.

Ён не хацеў паказваць немцу свае слабасцi - крый Божа, не застагнаць - i, дапамагаючы сабе рукамi, устаў на ногi. У галаве адразу закалола, перад вачмi расплылiся рудыя кругi. Ён асцярожна i з вялiкай натугай выпрастаўся, але не прастагнаў, стрымаўся. Трошкi пастаяўшы так, аслабела ступiў па друзе да дзiркi ў куце. Фрыц хацеў падтрымаць яго, але Валока ўпарта адняў руку.

Кульгаючы, немец падаўся туды таксама, першы далез да дзiркi i зазiрнуў угору; за iм узабраўся на друз i Валока. Яму балюча было закiдваць голаў, i баец не змог паглядзець угору. У той час недзе паблiзу пратрашчала чарга, другая, пачулiся галасы - нехта крыкнуў, пасля там, наверсе, загаварылi не цiха i не гучна, але так, што слоў разабраць было нельга. Валока сцяў скiвiцы; немец, паўразявiўшы рот, з абвостраным неспакоем у шэрых вачах паглядзеў на байца. Яны нiчога не сказалi адзiн аднаму i на нейкi час замерлi пад тою праломiнай. Зноў трывожнае, як подых пагiбелi, пытанне "хто?" секанула па iх свядомасцi.

Але гамонка наверсе спынiлася - можа, людзi адбеглi-ся, а можа, замоўклi, - яшчэ праз хвiлiну аднекуль здалёк данеслiся доўгiя кулямётныя чэргi. Нешта там адбывалася. З пачаткам новага дня ўсчыналiся новыя схваткi, i Валоку ахапiў неспакой.

- Трэба лезцi, туды, наверх, - паказаў ён немцу. Фрыц зразумеў, коратка пацвердзiў:

- Я-я, - i, пакульгваючы, замiтусiўся, шукаючы, што б падкласцi, каб зручней было дабрацца да дзiркi. З некалькiх кавалкаў бетону ён склаў невысокi падмостак, прымерыўся - трохi было нiзка, тады ён скульгiкаў унiз, прынёс каску i паклаў яе наверх. Так можна было ўхапiцца за край праломiны.

Ён i сапраўды ўхапiўся i нават, прыўзняўшыся на руках, выглянуў, але ў нерашучасцi апусцiўся зноў. Зноў на iмгненне сустрэлiся iх вельмi сур'ёзныя позiркi, але нiводзiн нiчога не сказаў другому - абодва толькi слухалi, як прастор наверсе калацiлi стрэлы, i старалiся як-небудзь угадаць, хто там. Толькi ўгадаць не было як.

Тады немец нахмурыўся, рашуча напяўся, скочыў, высiлiўшыся на руках, упёрся здаровым каленам у край i апынуўся наверсе.

Некалькi секунд ён стаяў там, азiраючыся, а знiзу на яго напружана глядзеў Валока. Баец з натугай трымаўся на нагах, у вачах хiсталася наваколле, але цяпер - адчуваў ён - рашалася найбольшае, i ён з першай жа секунды не хацеў прапусцiць яго. У Валокавай душы раптам узнялося нешта крыўдлiва-пакутнае, нейкае адчуванне сваей аслабеласцi, падумалася нават, - немец падасца адсюль, i ён застанецца адзiн у гэтай яме. Валока адчуваў у сабе ўжо выразны зачатак прыхiльнасцi да гэтага незвычайнага ворага - цяпер ён быў яму гэтак патрэбны, як бывае патрэбны ў бядзе таварыш.